Geplaatst op zaterdag 14 juli 2018 @ 09:14 , 167 keer bekeken

DE GIDS BILLY WILDER

‘De beste films veranderen met je mee terwijl je ouder wordt’

Deze zomer zijn de films van Hollywoodgrootmeester Billy Wilder volop te zien in Nederland. Wij vragen Nederlandse acteurs en filmmakers wat het werk van Wilder (1906-2002) zo meesterlijk maakt. De Belgische filmregisseur Vincent Bal kijkt nog geregeld naar Sunset Blvd. ‘Misschien vind ik dat nog het mooiste aan Billy Wilder. Hoe hij zich op de zwakke kanten van de mens concentreert, maar dan wel vol mededogen.’

Kevin Toma 13 juli 2018, 15:00

Gloria Swanson in Sunset Boulevard

‘In feite ken ik het werk van Billy Wilder al sinds ik een tiener was. In mijn kamer hing een poster van The Seven Year Itch (1955), met Marilyn Monroe die haar jurk boven het metrorooster laat opwaaien. Als puber zag ik een keer Some Like It Hot (1959) op tv, maar pas jaren later drong tot me door wie Wilder nu eigenlijk was, als cineast.

‘Ik zat op de filmschool in Brussel en was gezakt voor mijn derde jaar. Toen ik dat moest overdoen kon ik veel theorielessen overslaan en had ik dus veel tijd om naar het filmmuseum te gaan. Dat waren dagen waarop ik vaak twee, drie films achter elkaar keek, waarbij ik een enorme voorliefde voor films uit de jaren veertig en vijftig ontwikkelde: de stijl van die tijd, de sfeer, ik vond het fantastisch.

Spits en afgetraind

‘Eén regisseur sprong eruit, en dat was Wilder. Zijn films zijn spits, heel spits. Afgetraind, zo zou je ze ook kunnen omschrijven: ze doen alleen wat nodig is om de plot voort te stuwen en de personages diepgang te verlenen. Het is eigenlijk vreemd dat hij tegenwoordig niet meer zo bekend is als zijn tijdgenoot Alfred Hitchcock, met wie hij zich makkelijk kon meten. Maar Hitchcock deed er natuurlijk alles aan om een cultus rond zijn persoon te creëren, met zijn korte figurantenoptredens in zijn films, zijn televisieserie Alfred Hitchcock Presents, enzovoort.

Gloria Swanson in Sunset Boulevard

‘Voor Wilder, die niet alleen regisseerde maar ook zelf meeschreef aan zijn scenario's, gold de fílm als het eindproduct, niet hijzelf. Je zult hem nooit betrappen op een opschepperige camerabeweging of een overdreven virtuoos shot. Al zien zijn films er vaak prachtig uit en al kun je zijn dialogen uit duizenden herkennen, aan hun ritme, hun dynamiek - het is altijd in functie van het verhaal. Dat je tot en met de bijrollen begrijpt wat de personages drijft. Dat je snapt waarom ze doen wat ze doen, of ze nu anderen gebruiken of, zoals zo vaak bij Wilder, juist zichzelf te grabbel gooien.

Sunset Blvd.

‘In Sunset Blvd. (1950), wat mij betreft een van Wilders absolute meesterwerken, belandt de werkeloze Hollywood-scenarist Joe Gillis (William Holden) per toeval in het vervallen landhuis van de voormalige diva Norma Desmond (Gloria Swanson). Desmond, wier carrière uitdoofde met de intrede van de geluidsfilm, leeft sindsdien in totale afzondering met haar butler Max (Erich Von Stroheim), de man die haar ooit als regisseur tot ster maakte, en die ook nog eens haar eerste echtgenoot was. Verzonken in haar waanbeelden over een comeback, vraagt Desmond Gillis om een door haarzelf geschreven script te polijsten; omdat Gillis flink om geld verlegen zit hapt hij toe. Terwijl Gillis zich door Desmonds duizenden pagina's tellende, waardeloze scenario werkt, laat hij zich steeds meer inlijven als haar minnaar. Die komt daar nooit meer weg, denk je dan.

Gloria Swanson in Sunset Boulevard

‘Ook omdat Desmonds villa een echt spookhuis is. Alleen al dat orgel in de woonkamer, dat soms ook van zichzelf geluid lijkt te maken, wanneer de wind door de orgelpijpen blaast. Prachtig, hoe Wilder en co-scenarist Charles Brackett zulke quasi-realistische dingen bedachten om de villa iets griezeligs en gotisch te geven. Het huis is met zijn weelderige verval ook een verlengde van Norma Desmond, die in die schemerige setting zelf een fantoom wordt. Kijk hoe Wilder haar introduceert, op haar inzoomend terwijl ze als een schim achter het raam staat. Ze heeft in die scène, en wel vaker in de film, ook veel weg van een vampier.

‘Dat ligt natuurlijk vooral aan Swansons enorm expressieve vertolking. ‘I ám big. It's the pictures that got small’, luidt een van Desmonds beroemdste zinnen, en zo speelt Swanson haar ook, groter dan groot, met rollende ogen en klauwende handen. In feite is het een ongelooflijk staaltje overacting, maar het past bij haar personage en staat in prachtig contrast met de onderkoelde, ingehouden speelstijl van vrijwel alle andere acteurs. Alleen al aan die combinatie van extreem verschillende acteerbenaderingen zie je hoe modes komen en gaan, hoe de tijd alles inhaalt. Het verbaasde me overigens dat Swanson pas een jaar of 50 was toen ze in Sunset Blvd. speelde. Genoeg scènes waarin die relatief jonge leeftijd goed zichtbaar is, en toch: wanneer je na afloop van de film aan Desmond denkt, zie je een oude, gebroken vrouw voor je.

Gloria Swanson in Sunset Boulevard

Hollywoodfilms over Hollywood

‘Wilder zei ooit dat hij zichzelf met Sunset Blvd. wilde uitdagen: Hollywoodfilms óver Hollywood mislukten naar zijn idee bijna altijd, en nu wilde hij zien of hij het beter kon. Missie geslaagd. Wilder en Brackett hebben het universele gegeven van iemand die ooit glansde maar nu vergeten is, briljant ingebed in de filmsector. Dat deden ze bijvoorbeeld door Swanson te koppelen aan Von Stroheim, die zelf in de jaren twintig een controversieel regisseur in Hollywood was en in 1928 door Swanson werd ingehuurd voor haar nieuwe film Queen Kelly (1929). Die samenwerking liep uit op een catastrofe en betekende de doodsteek voor Von Stroheims regiecarrière. Zulke kennis maakt hun scènes in Sunset Blvd. extreem beladen. Zoals die waarin Desmond, Gillis en Max een oude film van Desmond kijken, en Wilder daarvoor nou net een fragment uit Queen Kelly gebruikt.

‘En anders wel het legendarische, zeer aangrijpende slot. Desmond heeft Gillis in een krankzinnige vlaag van jaloezie doodgeschoten en wordt in haar slaapkamer onder het toezien van de sensatiepers gearresteerd. Ze heeft haar verstand inmiddels definitief verloren, waant zich op de filmset en ziet de journalisten met hun camera's aan voor de crew. Max weet de politie en pers zover te krijgen dat ze het spel meespelen, en transformeert ook zelf pardoes van butler terug tot regisseur. ‘Camera's klaar? Actie!’

Gloria Swanson in Sunset Boulevard

‘Vervolgens loopt Desmond de trap af, in een reeks opnamen die alsmaar mooier worden. Eerst zie je haar van opzij, neerwaarts schrijdend terwijl alle andere mensen op de trap in slow motion lijken te bewegen of als bevroren stilstaan. En dan het allerlaatste shot, waarin Desmond, ietwat terugdeinzend, de ogen groot en dwingend, als een waanzinnige recht op de camera afkomt en eindelijk haar felbegeerde close-up krijgt. Terwijl Desmond ons, het publiek waar ze zo vurig naar verlangt, zo dicht mogelijk nadert, wordt het beeld waziger en waziger. Niet van deze wereld, dat laatste shot. Desmond is dan zelf niet meer van deze wereld, dus ook hier zit geen grammetje vet aan de film en klopt alles met alles.

Films die meeveranderen

‘Ik heb de film nu voor de vierde maal gezien en merk dat ik me telkens met iemand anders identificeer. Daaraan herken je de beste films: dat ze met je meeveranderen terwijl je ouder wordt. Terwijl Norma Desmond een diep tragisch personage blijft - ze is allicht krankzinnig, maar je begrijpt ook hoe ze op dat punt heeft kunnen komen - werd ik dit keer vooral door de figuur van Max geraakt. Erg aangrijpend vond ik het, zoals die man daar staat tussen de camera’s, dieptriest én beheerst: hij ziet de teloorgang van de vrouw van wie hij gehouden heeft, maar gunt haar ook dit laatste grote moment om te schitteren. Ik moest er een beetje van huilen.

‘Misschien vind ik dat nog het mooiste aan Billy Wilder. Hoe hij zich op de zwakke kanten van de mens concentreert, maar dan wel vol mededogen. En hoe hij cynisme en somberheid steeds weer weet te koppelen aan intense romantiek. Die twee uitersten houden elkaar bij Wilder perfect in balans en resulteren erin dat zijn films ontroerend zijn zonder dat ze sentimenteel worden. Daar val ik als een blok voor bij Wilder, keer op keer. Jammer dat ik nooit een dry martini met hem heb kunnen drinken.'

Gloria Swanson in Sunset Boulevard

RETROSPECTIEF

Het retrospectief van Billy Wilder (t/m 5/9) omvat 30 speelfilms en is georganiseerd door filmmuseum Eye in Amsterdam. Drie films (Ace in the Hole, Double Indemnity en The Lost Weekend) zijn ook te zien in ­film­theaters in het hele land.

bron: De Volskrant.nl